Frágreiðing um útbúgvingar- og granskingarpolitikk í smb. v. sjálvstýrisverkætlanina

101-3  Frágreiðing sambært § 51, stk. 4, í tingskipanini um ráðlegging av útbúgvingar- og granskingarpolitikki í framtíðini í sambandi við sjálvstýrisverkætlanina

Landsstýrismaðurin í undirvísingar- og mentamálum leggur við hesum fram álit frá Útbúgvingarpolitikknevndini, bind 1 og 2, til tingsins viðgerð, saman við frágreiðing landsstýrismansins.

Inngangur:
Vit eru ikki bara ávegis inn í eitt nýtt ártúsund, men vit eru eisini ávegis inn í eitt nýtt og annað samfelag, tað vit nevna vitanarsamfelagið. Tað eru nógvir spurningar , ið verða settir í hesari skiftistíð: hvørji krøv setur tað nýggja samfelagið, kunnu vit liva upp til tey nýggju krøvini o.s.fr.

Eingin orsøk er fyri at stúra. Samfelagsmenningina eru vit sjálvi við til at mynda. Øll hava vit samábyrgd fyri framtíðarsamfelagnum, og tað er ikki minst galdandi fyri øll tey, sum fáast við at útbúgva tey næstu ættarliðini.

Í álitinum verður endamálið hjá útbúgvingar- og granskingarverkinum lýst soleiðis:

• At geva øllum í Føroyum bestu møguleikar at mennast persónliga og til at liva í einum demokratiskum og livandi samfelag, sum alla tíðina er ført fyri at laga seg til broyttar umstøður og nýggjar møguleikar og samstundis styrkja føroyska samleikan

• At bjóða øllum møguleika at útbúgva seg og á jøvnum føti menna síni verkligu, bókligu og skapandi evni alt lívið.

• At skapa eitt vitanarstøði í samfelagnum, sum almenningur, myndugleikar og vinnulív kunnu nýta sum grundarlag undir skilagóðum avgerðum, sum tryggja varandi loysnir.

• At skipa fyri góðum sambandi millum skúlar, útbúgvingarstovnar, almenning og vinnulív.

• At skapa øktar møguleikar hjá vinnulívinum við at byggja upp gransking og førleika á nýggjum økjum, sum kunnu verða støði undir einum meira fjøltáttaðum føroyskum vinnulívi.

• Í stuttum at skapa góðar og mennandi karmar um útbúgving, menning og gransking, so vit fáa sum mest burtur úr størsta tilfeingi Føroya: viti og áræði hjá fólkinum.

Bygnaður:
Vit hava arvað eina skúlaskipan, sum er lagað til eitt samfelag, sum er 100 ferðir størri enn okkara. Í dag er henda skipan ofta stirvin og óliðilig, og hon nýtir ikki í nóg stóran mun teir fyrimunir, sum eru í einum so lítlum samfelag sum okkara. Vit hava eina skipan, sum í okkara høpi ofta tykist avmarkandi, tí hon ikki er lagað eftir okkara veruligu fyrimunum.

Okkara skúlaverk er ungt. Vit yvirtóku ikki fyrisitingina av skúlaverkinum fyrr enn í 1979 og búskaparliga ábyrgdin varð ein veruleiki í 1988, tá ið heildarveitingin (blokkstuðulsskipanin) kom. Ikki fyrr enn í 1988 gjørdist ábyrgd okkara verulig, t.e. fyri góðum 11 árum síðani.

Samstundis sum vit stigvíst fara at laga okkara skúlaskipan við størri støði í egnum viðurskiftum, er neyðugt at tryggja teir førleikar, sum verða kravdir í vitanarsamfelagnum, og at útbúgvingarverkið livir upp til hesar. Hetta setur stór krøv til ta føroysku útbúgvingarskipanina.

Okkara skúlar eru í dag spjaddir kring landið. Fólkaskúlarnir – 61 í tali – liggja so nær borgarunum sum gjørligt, meðan miðnámsskúlarnir/vinnuskúlarnir eru í Norðoyggjum (Tekniski skúli, Sjómansskúli, HF-skeið), Kambsdali (Handilsskúli, Studentaskúli og HF-skeið), Tórshavn (Studentaskúli og HF-skeið, Handilsskúli, Teknski skúli, Sjómansskúli og Maskinmeistaraskúli), Vestmanna (Fiskivinnuskúli) og Suðuroy (Studentaskúli).

Skulu vit fáa skapt eitt veruligt skúlaumhvørvi, er neyðugt við eini ávísari samskipan soleiðis, at skúlarnir fáa møguleika at menna seg, bæði innan egið øki og tvørtur um skúlaslag. Tí er neyðugt at skipa hesar skúlar í økispartar, t.d. at fólkaskúlarnir uttan framhaldsdeild verða samskipaðir í størri mun runt um fólkaskúlar, sum hava framhaldsdeild. Á miðnámsskúlaøkinum kundu økini verið Norðoyggjar/Eysturoy, Miðstaðarøkið og Suðuroy.

Vit hava so við og við fingið føroyska lóggávu innan flest allar útbúgvingar. Hesar lógir hava í stóran mun tikið støði í samsvarandi donskum lógum. Tíðin er komin hagar til, at vit nú laga lóggávuna uppaftur meira til okkara samfelag, so at vit fáa eitt skúlaverk sum hevur støði í okkara samfelag við teimum fyrimunum, sum eitt lítið samfelag hevur.

Fyri at tryggja hvørjum skúla sær so gott grundarlag fyri menning, sum tað er gjørligt, verða stig tikin til at skipa fyri eini dygdarmenningarskipan innan øll skúlasløg. Seinni verður henda skipan bygd út til at verða ein skipan, sum eisini veitir møguleikar fyri, at skúlar kunnu menna hvønn annan.

Neyðugt verður eisini at taka støðu til, hvørjar útbúgvingar vit vilja hava her á landi, og á hvørjum stigi tær skulu verða.

Fyri at tryggja okkara útbúgvingum so dygdargott støði sum gjørligt, verða stig tikin til – eftir at dygdarmenningin í skúlaverkinum hevur virkað í nøkur ár – at fáa í lag eina altjóða meting av føroyska útbúgvingar- og granskingarverkinum soleiðis, at ein altjóða samanbering kann verða framd.

Fyri at tryggja okkara ungfólki undir útbúgving, verður ein altjóða skrivstova sett á stovn, ið m.a. skal virka sum savningarstaður fyri vitan um útbúgvingar-, granskingar- og stuðulsmøguleikar uttan fyri Føroyar.

Broytingarnar í skipanini fara ikki í sjálvum sær at kosta meira, men bera helst í sær, at meira fæst fyri peningin. Í tann mun tað ber til, eigur at verða bøtt um virkisførið í undirvísingarverkinum.

Samanumtikið verður neyðugt at útvega skúlaverkinum eitt fíggjarligt grundarlag, sum kann tryggja, at nevndu ætlanir kunnu verða framdar. Skal menningin hjá einstaka borgaranum verða tryggjað, er neyðugt at veita undirvísingarverkinum fíggjarligar fyritreytir fyri hesum.

Í øllum uppalingarstarvi ræður um

• at geva sær far um barnið
• at geva barnsins sjómarmiðum ljóð
• at lata barnið sleppa til orðanna og
• at vera uppií, tá ið avgerðir skulu verða tiknar

Uppalingin av børnunum skal fara fram í einum høpi, har ein heildarskipan er kravd fyri eyga og har tey, sum eru virkin í uppalingarstarvinum, vita av hvørjum øðrum.

Tað ræður m. a. um at tryggja barninum eitt so lagaligt skifti frá gerandisdegnum uttan fyri skúlan til tann dagin, tá ið tað fer í skúla. Samstarvið millum heim og skúla má vera komið í lag, áðrenn barnið trínur inn í skúlan.

Dentur skal verða lagdur á at skipa næmingalagaðar undirvísingargongdir, har tann einstaki næmingurin er í miðdeplinum og sleppur at virka á tí undirvísingarstøði, har hann veruliga er staddur, samstundis sum lærarin skipar so fyri, at næmingurin fær nýggjar avbjóðingar so hvørt, sum læringin tekur seg fram. Næmingurin eigur at kenna seg tryggan í samveru við læraran. Ein aðaluppgáva lærarans er at skapa álit millum næming og lærara. Tá fer betur at bera til at skipa næmingalagaðar undirvísingargongdir.

Skúlans leiðsla skal skipa so fyri, at øll ráðlegging um undirvísingina skal verða gjørd í einum heildarhøpi við atliti at førleika næmingsins.

Dentur skal verða lagdur á, at skúlans leiðsla fær umstøður til at útinna námsføðiliga leiðslu.

Undirvísingarhátturin hevur stóra ávirkan á einstaka næmingin. Hesum verður skúlin at geva ans í sínum undirvísingarstarvi. Spurningurin er, um skúlanum verða veittar umstøður til tess, og hvussu tær verða veittar honum?

Ein fortreytin fyri menning næmingsins er, at skapandi evni næmingsins ikki verða darvað í stirðnaðum formum og myndlum, men at næmingurin fær høvi at venja síni evni til sjálvstøðuga meting, støðutakan og virkan, og at næmingurin búnast í treysti til sín sjálvs og teir møguleikar, sum eru í felagsskapinum.  

Neyðugt er at tryggja, at samsvar verður millum § 12 í heimsyvirlýsingingini, sum Føroyar hava sín lut í, um rættindi barna og uppalingarstarvið:

Í løgtingslógini um fólkaskúlan eru nevndu sjónarmiðum tikin við, har tað m.a. verður sagt: "Ásetingin av arbeiðsformum, -háttum og evnisvali skal í mestan mun fara fram í samstarvi millum lærararnar og næmingarnar".

Tað er eyðsæð, at barnið/næmingurin skal kenna seg í einum heildarhøpi, og at tey, sum eru um barnið(næmingin), kenna sín lut í so máta og tryggja barninum møguleika fyri slíkum læruumstøðum, at barnið veksur upp undir tryggum korum og javnt og samt fær avbjóðingar at kanna seg sjálvt og umheimin. Tað skákskrivaða er partur av uppskoti um innihaldið í virki forskúlans, sum landsstýrismaðurin við heimild í løgtingslógini um fólkaskúlan kann loyva kommununum at seta á stovn.

Tá ið ráðlagt verður um undirvísingina er neyðugt, at tað verður gjørt og lagað til tørv og fortreytir hjá tí einstaka næminginum, samstundis sum lærarin gevur næminginum menningarlíkindi. Tá ið sagt verður, at hvør næmingur hevur sín tørv, verður samstundis sagt, at lærarin má í starvi sínum, umframt at hava vanligt samskifti við foreldur, eisini hava samskifti um næmingin við onnur, sum hava serligan fakligan førleika. Tað skal verða eitt samsskifti í breiðum høpi, har næmingurin er í miðdeplinum.

Skúlaleiðarin hevur ta fyrisitingarligu og námsfrøðiligu leiðsluna av skúlanum og ábyrgdina av virksemi skúlans. Við alt størri krøvum um námsfrøðiliga leiðslu, mugu ráð verða funnin fyri møguleikum at geva skúlaleiðarum betri umstøður at leiða og at seta sær mál í gerandisdegnum. Skúlaleiðaranum eigur harumframt at verða givið høvi til á ymiskan hátt at menna sín leiðsluførleika.

Undirvísingarhátturin hevur stóra ávirkan á undirvísingardygdina. Skúlin hevur ábyrgdina av undirvísingardygdini. Tilelving næmingsins er týðum knýtt at undirvísingarhátti lærarans. Hetta má lærarin hava í huga í sínari undirvísingarfyrireiking og saman við næmingunum gera av, hvør undirvísingarháttur er bestur til tess at fremja undirvísingina í tí ávísa førinum. Lærarin skal hava førleika til at nýta ymsar undirvísingarhættir.

Eitt vatnrætt samstarv tvørtur um skúlamørk kann føra við sær, at tær royndir, sum einstaki skúlin ger sær, koma øðrum skúlum til góðar og geva íblástur til menning av øllum skúlaverkinum. Samstarv millum skúlar og lærarar innan øki sum t.d. kunningartøkni – KT, felagslærugreinir og námsfrøðiligt arbeiði kann viga upp fyri teimum smáu eindunum, har lærararnir oftast hava eitt lítið fakligt og námsfrøðiligt umhvørvi. Málið er at fremja eina samstarvsmentan, har skúlaleiðslan og lærarin ikki bert samlíkast við tann einstaka skúlan, men kenna seg sum ein part av allari útbúgvingarskipanini.

Ein loddrætt samskipan skal tryggja eitt lagaligt skifti millum dagstovn, fólkaskúla, miðnámsskúla og hægri útbúgving til frama fyri næmingin, foreldur og skúlan. Í tráð við málsetningin um at seta næmingin í miðdepilin, skal skifti millum stovnar og skúlar merkjast av, at tann skúlin, sum tekur við, er førur fyri at taka støði í tí vitan og teimun royndum, sum næmingurin hevur, og byggja víðari á hesar.

Vit hava í dag serkunnleika innan nógv øki á undirvísingar- og granskingarstovnunum, sum ikki verður gagnnýttur í nóg stóran mun. Samskipanin av skúlaverkinum er tí ein liður í at skapa umstøður fyri undirvísingar- og granskingarstovnar til at átaka sær ta týdningarmiklu uppgávuna sum vitanardeplar í einum samfelagi í støðugari menning. Uppgávan hjá einum vitanardepili kann t.d. verða at eftirútbúgva arbeiðsmegina til broyttar umstøður í altjóða samfelagnum, har tað menniskjaliga tilfeingið kemur at hava størri og størri týdning fyri kappingarførið. Eisini kunnu tað lokala vinnulívið og einstakir persónar fáa høvi til at leita sær upplýsingar og serkunnleika innan ávís øki, sum vitanardepilin hevur tøkan.

Fleiri dagstovnar eru settir á stovn ymsastaðni í landinum. Til tess at tryggja eitt so lagaligt skifti millum dagstovn og fólkaskúla til frama fyri barnið (næmingin), foreldrini og skúlan/lærararnar verður mælt til, at teir pedagogar, sum eru um elstu børninini í dagstovnunum, í so góðari tíð sum gjørligt í samstarvi við teir lærarar, ið skulu vera um somu børn, tá ið tey verða næmingar í fólkaskúlanum, fyrireika tey til fólkaskúlan í samstarvi við viðkomandi lærarar. Samstarvið millum dagstovn og skúla eigur í ávísan mun at halda fram alla skúlabyrjanina.

Nevnast kann eisini, at 9. flokkur formliga gevur atgongd til miðnámsútbúgving, og teir næmingarnir, sum hava førleika til at fara á miðnámsskúla, eiga at fara víðari uttan at fara í 10. flokk. 10. flokkur skal verða eitt tilboð til teir næmingar, sum ikki rættliga vita , hvat teir ynskja, og til at menna teirra serligu evni t.d. innan list, tónleik ella tøkni í tí nýggju breytaskipanini.

• Samskipanin av skúlaverkinum sum heild verður stuðlað av einum elektroniskum vitanarneti, har allir skúlar verða knýttir saman og fáa møguleika til at skifta um royndir, seta upp fakligar kjaksíður, elektroniskar ráðstevnur o.a.

• KT- verkætlanin í fólkaskúlanum er ein týdningarmikil liður í samskipanini av skúlaverkinum og bygt verður víðari á hesa verkætlan, so hon í framtíðini umfatar alt skúlaverkið.

• Eitt útgreiningararbeiði verður sett í verk fyri at kanna, hvussu undirvísingar- og granskingarstovnarir kunnu røkja uppgávuna sum vitanar- og mentanardeplar. Hetta arbeiði skal umfata bygnaðarlig, tøknilig og fíggjarlig viðurskifti.

• Allar útbúgvingar verða samanbornar við tí fyri eyga at fáa í lag størri vatnrætt samstarv og skapa møguleikar fyri góðskriving av próvtøkum tvørtur um skúlamørk.

Ein týðandi fortreyt at røkka hesum málum er at reka ein granskingarpolitikk, ið skapar góðar og mennandi karmar um viðkomandi útbúgvingar á akademiskum stigi, ið skapar góðar karmar um gransking og granskingarumhvørvi og sum tryggjar menning herundir formiðling av føroyskum granskingarúrslitum. Føroysk gransking skal hækka okkara vitan um landið, fólkið, fólksins lív og mentan, treytir fyri lívi í okkara landi og fyri menning vinnulívsins. Ein miðvísur granskingarpolitikkur kann soleiðis gerast ein týðandi fortreyt fyri menning og vælferð í Føroyum – ein miðvísur granskingarpolitikkur er samstundis ein viðurkenning av tí týdningi, gransking hevur í hesum samanhangi.

Víðari ætli eg:

• at leggja fyri løgtingið uppskot um Yvirlýsing frá Føroya Landsstýri um gransking, tøkni og menning
• at endurskoða lógina um Granskingarráð við atliti at frammanfyristandnadi málum og tilmælum í útbúgvingarpolitikkálitinum
• at endurskoða lóggávuna um Fróðskaparsetur Føroya og lóggávuna um teir stovnar, ið hava granskingarskyldu við atliti at frammanfyristandandi málum og tilmælum í útbúgvingarpoltikkálitinum. Lóggávan eigur at miða ímóti at savna alla hægri undirvísing á einum staði nevniliga á Fróðskaparsetrinum. Lóggávan eigur samstundis at skapa møguleikar fyri granskingardeplum, ið eiga at virka í tøttum skipanarligum samstarvi við Fróðskaparsetrið
• at styrkja og menna verandi hægri úbúgvingar innan hugvísindi, samfelagsvísindi og náttúruvísindi
• at seta á stovn KT-útbúgvingar á universitetsstøði
• at seta á stovn gransking og hægri útbúgving innan
• biotøkni,
• heilsuøkið
• oljurelaterað vísindi
• at menna siðsøguligu søvnini, so keldutilfarið, ið hesi søvn goyma kann koma øllum vísindum og hægri útbúgvingum til gagns og tryggja gransking á søvnunum. Hetta krevur bygnaðarbroytingar og skipað samstarv millum søvnini og millum søvnini og Fróðskaparsetrið. Hetta krevur nútímansgerð av savnslóggávuni eins og neyðugt verður at veita søvnunum størri orku
• at menna bókasavnverkið, so at hetta kann veita útbúgvingini og granskingini tær tænastur, ið eru fortreytir fyri hægri útbúgving og gransking

Meira ítøkiligt eigur at verða farið til verka á tann hátt, at neyðuga lóggávuarbeiðið verður sett í verk sum skjótast. Henda lóggáva eigur sum nevnt at fevna um Fróðskaparsetrið, granskingarstovnar og søvnini. Síðan eigur menningarætlan setursins at verða endurskoðað við atliti at tilmælunum í útbúgvingarpolitikkálitinum og teimum sjónarmiðum, ið fara at koma fram undir viðgerðini á løgtingi. Somuleiðis eiga menningarætlanir at verða gjørdar fyri teir stovnar og søvn, sum í dag sambært lóggávu inna gransking og sum framvegis eiga at hava skyldu at granska. Hesar menningarætlanir verða gjørdar við støði í útbúgvingarpolitikkálitinum og einum komandi áliti um mentnarpolitikk. Ætlaninar eiga at fevna um greið mál fyri virksemi stovnanna/savnanna og ítøkiligar verksetingarætlanir fyri hesi mál. Eitt amboð, ið eigur at verða umhugsað í hesum sambandi er mál og rammustýringssáttmálar.

Alt hetta krevur skipað samstarv millum ymisk aðalstýri. Hetta krevur nýtt og ítøkiligt skipað samstarv millum stovnar og søvn sínamillum og stovnar/søvn og lærdan háskúla. Hetta samstarv eigur at fevna um gransking, útbúgving og formiðling av granskingarúrslitum. Hetta samsatarv eigur eisini at verða framt við atilti at mentanarpolitikkinum. Verður gingið eftir hesari leið við neyðturviligum fyriliti fyri teimum sjónarmiðum, sum fara at koma fram undir orðaskiftinum og tingviðgerðini, so skuldu góðar vónir verið um, at føroysk gransking og hægri útbúgving fara at mennast og blóma í nýggju øldini til frama fyri allar partar av samfelagnum – vinnulív, land og tað fólk, ið her búleikast.

At enda
Við hesum leggja eg álitið "Føroyskur førleiki", bind 1 og bind 2, fyri Løgtingið til orðaskifti. Eg vóni at vit fáa eitt breitt og veruligt orðaskifti, sum byggir á framskygni. Tað er umráðandi fyri okkum, sum fáast við útbúgvingar- og granskingarmál, at fáa eina greiða ábending um, hvat Løgtingsins sjónarmið á hesum øki er. Eg vóni, at allir tingmenn vilja gera sítt til hetta.