Vatniš ķ sumbiarbergholinum

Skjal 2

Fr. Petersensgųta 9
Postboks 6
110 Tórshavn
Telefon: (298) 11145
Telefax: (298) 11525

Tórshavn, tann 26.11.1997
970823 kj

Oljufyrisitingin
Debesartrųš
att. Herįlvur Joensen, stjóri
100 Tórshavn

1. Inngangur
Eftir įheitan frį vinnumįlastżrinum eru vit av oljufyrisitingini bidnir um at siga okkara hugsan um, hvųr eigur taš vatn, iš vinnast kann śr undirgrundini.

Sum taš skilst, eru fortreytirnar fyri fyrispurninginum stórt sęš tęr somu, sum tį vit ķ 1992 fingu soljóšandi fyrispurning frį landsverkfrųšinginum: "Hvųr eigur taš vatn, iš rennur śr Sumbiarbergholinum, og hvųr hevur heimild at geva loyvi til nżtslu av vatninum?"

Nišurstųšan ķ svarinum til landsverkfrųšingin tann 27. august 1992 var ķ stuttum tann, at mešan stųšan mįtti haldast at vera greiš hvat omanįvatni višvķkir, at taš vóru jaršaeigararnir, iš įtti ręttin til taš vatniš, var ikki mett at vera stórvegis ivi um, at "ognarrętturin" til vatn, iš komiš var fram į eitt nś ķ tunnlagerš, lį hjį tķ almenna, helst umbošaš av landsverkfrųšinginum, og at um talan skuldi veriš um at giviš loyvi til privatar at śtvinna tķlķkt vatn, mįtti taš haldast, at taš var taš almenna, iš hevši heimild at geva tķlķk loyvi, og at jaršareigararnir ikki kundu seta seg ķmóti hesum.

Hvat višvķkti mųguligum gjaldi fyri tķlķk loyvi varš hildiš, at neyšugt var viš serstakari lógarheimild fyri at kunna įleggja tķlķkt gjald.

Ķ svarinum varš kortini hvat ognarręttinum višvķkir vķst į taš fyrivarni, at landsverkfrųšingurin ķ eitt langt įramįl hevur goldiš fyri śtvinning av gróti śr grótbrotum vķša um landiš, og at hetta mųguliga kundi įvirka ognarręttin til vatniš, um ręttarmįl stóšst burturśr.

Tann spurningurin, iš nś er reistur, er meira almennur og snżr seg ikki einans um vatn, iš taš almenna (landsverkfrųšingurin) er komin fram į undir tunnlaarbeiši.

2. Ręttarstųšan ķ Danmark og Noregi
Danmark
Longu viš lóg nr. 54 frį 31. mars 1926 "om vandforsyningsanlęg" vóršu ręttindini hjį jaršareigarunum til grundvatn nógv avmarkaš. Grein 1 ķ hesi lóg er soljóšandi: "Enhver grundejer er berettiget til at gųre brug af det grundvand, der kan indvindes på hans egen grund til brug i husholdningen, til landbrug, mindre nęringsdrift eller anden almindelig anvendelse......". Samstundis verša ķ lógini įsettar gjųllar reglur um, hvųr hevur avgeršarrętt, tį taš ręšur um at śtvinna vatn ķ stųrri mun enn til egiš brśk, og hvussu hesar avgeršir skulu takast.

I Viš lóg nr. 337 frį 4. juli 1985 vóršu hesi ręttindi enn meira avmarkaš. Grein 18 ķ lógini er soljóšandi: "Grundvand og overfladevand må ikke indvindes uden tilladelse". Sambęrt grein 18 stk. 2 er kortini "enhver grundejer, hvis ejendom er beliggende udenfor et almindeligt vandforsyningsanlęgs naturlige forsyningsområder ......... berettiget til at indvinde grundvand på egen grund til brug i husholdningen".

Hóast hvųrgin av hesum lógunum beinleišis tekur stųšu til "ognarręttin" til vatn (omanį- og undirgrundarvatn) er, soleišis sum lógirnar eru oršašar, lķtiš eftir av nųkrum veruligum ognarrętti hjį jaršareigarunum til vatn śt um ręttin at taka vatn av egnari grund til egiš brśk.

Ķ 1932 varš į fyrsta sinni ķ Danmark lóggiviš um ręttindi til rįevni ķ undirgrundini. Hóast taš hvųrki ķ lógini sjįlvari ella ķ višmerkingunum er nųkur beinleišis upprokning av, hvat skilst viš "råstoffer" ber kortini til at halda av višmerkingunum til lógina, at vatn ikki hevur veriš mett at koma undir hetta heiti. Ķ inngangsoršunum til višmerkingarnar veršur vķst į omanfyri nevndu lóg nr. 54 frį 31. mars 1926 "om vandforsyningsanlęg", har reglur um innvinning av vatni ķ undirgrundini eru gjųllari regulerašar.

Noreg
Vanliga uppfatanin ķ Noregi er, at jaršareigarin eigur ręttin til vatniš, bęši omanįvatn og grundvatn, sama hvussu djśpt farast skal eftir grundvatninum. Taš eru kortini teir, sum halda, at eisini hvat višvķkir ognarręttinum til grundvatn, er eitt įvķst nišasta mark, har hesin ręttur - eins og allur ognarręttur nišureftir - heldur uppat.

Mešan ognarrętturin til įir og vųtn sambęrt Vassdragsloven liggur hjį eigarunum av įarbotninum, er rętturin til grundvatn ikki regulerašur ķ lóg ķ Noregi, og eg eri heldur ikki komin framį nakrar dómar, sum višvķkja hesum višurskiftum.

Hin vegin eru fleiri dómar um ręttindi jaršaeigara nišureftir, tį taš snżr seg um onnur višurskifti, serliga tunnlaspreinging v.m. Mest umrųddi dómurin er ein hęgstaręttardómur frį 1959, har jaršareigarin fekk tildųmt ręttin til eina undirgrundarhųll į Askųy, sum tżskarar hųvdu sprongt śt frį grannaognini. Hųllin lį millum 7 og 14 metrar undir jųrš.

3. Fųroyska lógarverkiš
Ķ Fųroyum eru taš serliga tvęr lógir, iš hava įhuga:

a) Lóg nr. 63 frį 1. aprķl 1909 for Fęrųerne om vandledninger
Forsųgan til hesa lógina er at finna ķ lųgtingstķšindum frį 1907 sķšu 185 (lųgtingsmįl XLVII Tilvejebringelse af drikkevandsledninger), har lųgtingiš eftir įheitan frį Oliver Effersųe ger uppskot til "lov for Fęrųerne om vandledninger". Ķ uppskotinum sjįlvum og višmerkingunum er fyrst og fremst rųtt um, hvussu vatnveitingar kunnu fįast til vega į hentasta hįtt. Taš tykist ikki beinleišis at hava veriš nakar spurningur frammi um ognarręttin til sjįlvt vatniš.

Ķ grein 1 ķ uppskotinum veršur lóg nr. 69 frį 7. mai 1881 um ognartųku av lendi til vegir v.m. sųgd eisini "at vęre anvendelig på plads til drikkevandsledninger, der lęgges med rųr".

Sambęrt grein 2 skal ansast eftir, tį nżggjar vatnleišingar verša lagdar śr į, har vatn er leitt frammanundan, at vatniš veršur bżtt į hóskandi hįtt, soleišis at eingin veršur viš svišusoš. Ongastašni er talan um endurgjald fyri vatniš sjįlvt til jaršareigarar ella ašrar.

Uppskotiš varš samtykt viš ašru višgerš tann 20. september 1907 og sķšan helst av amtmanninum sent til stjórnina.

Ķ rķkisdagstķšindum fyri 1908-09 er til višgeršar Lov for Fęrųerne om vandledninger. Ķ višmerkingum til lógaruppskotiš veršur m.a. sagt, at lųgtingiš ķ "afvigte samling" hevur samtykt eitt uppskot, sum er tilevnaš viš grundarlag ķ norskari lóg frį 1893. Heldur ikki ķ višmerkingunum į rķkisdegnum er nakaš principielt at finna um ognarrętt til vatn. Taš sęr ikki śt til, at nakar hevur tikiš oršiš, hvųrki į fólkatingi ella landstingi ķ samband viš višgerš av uppskotinum, sum varš samtykt av rķkisdegnum og gjųrdist til omanfyri nevndu lóg nr. 63 frį 1. aprķl 1909 for Fęrųerne om vandledninger.

Soleišis sum lógin, iš framvegis er galdandi, er oršaš, tykist kortini at vera lagt til grund ķ lógartekstinum, at "vedkommende grundbesidder" hevur havt ognarręttin til vatniš. Ķ grein 1 eru at finna so vęl kend orš frį mįlbrśkinum um ognartųku sum "af hensyn til det almene vel" og "imod fuldstęndig erstatning" um ręttin til "vedkommende grundejer" at taka m.a. "vand", tį hetta er neyšugt til gerš av vatnleišingum.

Ķ grein 4 ķ lógini veršur beinleišis, tį taš snżr seg um ognartųku, vķst til omanfyri nevndu lóg nr. 69 frį 7. mai 1881.

b) Lóg nr. 169 frį 18. mai 1937 for Fęrųerne om benyttelse af indsųer og vandlųb
Upprunin til hesa lógina gongur heilt aftur til bśnašarnevndina "Den fęrųske landbokommision", iš lęt įlit frį sęr ķ 1911.

Ķ įlitinum, iš vanliga veršur nevnt Landbokommisionsbetęnkningen, er į sķšunum 169-172 at finna "Udkast til lov for Fęrųernes om vands benyttelse m.m." viš višmerkingum. Grein 1 stk. 1 ķ hesum uppkasti, sum er einsljóšandi viš grein 1 stk. 1 ķ galdandi lógini, og sum er av grundleggjandi tżdningi ķ hesum sambandi er soljóšandi:

"Hvor ikke sęrlige retsforhold, lov eller sędvane medfųrer afvigelse, har grundejeren som sådan rådighed over det vand, der findes i indsų, å eller mindre vandlųb inden for ejendommens gręnser."

Hvųrki śtkastiš ella galdandi lógin brśka nakrastašir oršiš "ognarręttur" ella lķknandi orš um vatn.

Ķ višmerkingunum til grein 1 veršur sagt į sķšu 174: "Man har med flid undgået at bruge ordet "ejendomsret" til vand, idet man har villet undgå forskellig tvivl, der derved kunne opstå og har ment, at man ved at bruge ordet rådighed netop rammer, hvad det i en lov om vands benyttelse kommer an på, nemlig adgangen til at gųre sig vandet tjenligt."

Hetta kundi veriš tikiš sum ein įbending um, at sambęrt hesi lógini er taš ikki "grundejeren som sådan", iš eigur taš vatn, iš finst į ogn hansara. Lógin sigur kortini einki um, hvųr so skuldi įtt taš, um nakar. Hin vegin er tó ivingasamt, um lógin kann tulkast į hendan hįtt.

Sum taš sęst av omanfyrinevndu višmerkingum hjį landbokommissióni, hava teir ikki viljaš nżtt oršiš ognarrętt fyri at sleppa undan ymiskum ivamįlum og hava heldur ikki hildiš taš veriš neyšugt at brśka taš oršiš, tį taš var brśk av vatninum, iš teir skuldu taka stųšu til og lóggeva um.

Taš skerst heldur ikki burtur, at 1937-lógin hevur ķ sęr įvķsar oršingar, sum heldur benda tann vegin, at eisini eftir hesi lógini eru taš jaršareigararnir, iš eiga omanįvatniš.

Fyrst er at nevna oršiš "rådighed" ķ § 1 stk. 1. Hevur tś ręšiš į einum luti ella einari ogn uttan stórvegis skerjingar ašrar enn tęr, sum fylgja av almennum reguleringum, kann taš eins vęl verša sagt, at tś eigur nevndu ogn. Hetta svarar vęl viš oršatakiš, sum man vera kent um allar Fųroyar: "(Hann) eigur, iš brśkar". Tųrvurin į einum formligum ognarrętti, og hugurin at śtvega sęr tķlķkan ognarrętt var ikki stųrri ķ Fųroyum ķ gamlar dagar, eins og ķ mongum ųšrum samfelųgum um ta tķšina, enn taš, iš kravdist til at tryggja tęr brśkiš av lutinum.

Sambęrt grein 1 stk. 3 kunnu jaršareigarar ikki seta seg ķmóti, at konsessión veršur givin til "vandkraftens udnyttelse til elektricitetsvęrk eller andre anlęg."

Her er vert at leggja merki til, at hildiš hevur veriš neyšugt viš lógarheimild at veita tķlķkar konsessiónir. Taš kundi bent į, at uppfatanin hevur veriš tann, at jaršareigararnir įttu ķ minsta lagi vatnorkuna, og tį hevši ręttarstųšan veriš reišiliga lųgin, um ter ikki eisini įttu vatniš sjįlvt.

Ķ grein 1 stk. 4 er ein endurgjaldsregla, iš minnir nakaš um regluna frį 1932-lógini um rįevni ķ undirgrundini.

Endaliga er vert at nevna grein 20, har įsett veršur, at "det har sit forblivende ...... ved bestemmelserne i lov for Fęrųerne om vandledninger af 1. april 1909."

Henda tilvķsingin til 1909-lógina, har ognarrętturin til vatniš tykir munandi greišari oršašur, kann lesast soleišis, at 1937-lógin, iš beinleišis einans regulerar "brśk av vatni" ķ ašrar mįtar ikki hevur ķ hyggju at gera nakra avmarking ķ ognarręttinum til vatniš.

Hetta er sjįlvsagt ein tulking, sum ymiskar hugsanir kunnu vera um, men męr tykir, at hon iš hvussu er, ikki er óforsvarlig.

1937-lógin var upprunaliga samtykt av lųgtingininum ķ 1934 ķ stórt sęš sama lķki, sum lógin fekk viš endaligu samtyktina ķ rķkisdegnum (sķ lųgtingsmįl nr. 73/1934 "vatnalóg fyri Fųroyar").

Av tķ at lógin varš višgjųrd į rķkisdegnum sum ein partur av tķ stóra jaršareforminum, Lov om jordbrugets fremme, grandestęvne, haugers styrelse og drift og hegn og markfred, var ikki serskilt oršaskifti um vatnlógina, og dugi eg ikki at finna nakaš ķ višgeršini į fólkatingi og landstingi, sum hava serstakan tżdning fyri tulking av lógini.

At enda skal vart verša gjųrt vart viš, at taš sambęrt grein 1 stk. 3 ķ 1937-lógini er vatnorkan, iš loyvi kann veitast til nżtslu av, og er taš eisini samsvarandi hesum, at SEV hevur fingiš loyvi til nżtslu av vatnorkuni (kunngerš nr. 76 frį 5. oktober 1963). Grein 1 stk. 1 er soljóšandi: "Loyvishavarin hevur viš teimum ķ loyvinum tilskilašu avmarkingum rętt til nżtslu av vatnkraftini til el-megi ......"

Ognarrętturin til vatniš er sostatt framvegis hjį teimum, sum įttu taš, įšrenn orkan var tikin śr tķ, helst hjį jaršareigarunum.

c) Ašrar ręttarkeldur?
Eg havi ikki veriš fųrur fyri at finna nakaš ķ Fęrųsk bygderet hjį Bjųrk um ognarrętt til vatn, men mį višganga, at hųvi ikki hevur veriš til at kanna nóg gjųlla eftir. Bjųrk er sum kunnugt reišiliga torfųrur at finna runt ķ.

Nevnast kann, at eg av tilvild eri kunnugur viš tvey dųmi, har įskošanin tykist at vera tann, at taš eru jaršareigararnir, iš eiga vatniš.

Annaš fųriš er vatntųka hjį Runavķkar kommunu śr Toftavatni, har kommunan ķ 1978 gjųrdi sįttmįla viš hagarnar um loyvi at taka vatn śr Tofta vatni móti įvķsum įrligum gjaldi.

Hitt dųmiš er frį byrjan av 90-įrunum, tį talan var um at taka vatn śr einari keldu į Strondum til śtflutnings. Tį var leigusįttmįli gjųrdur viš jaršarrįšiš um neyšugt lendi, mešan avtala var gjųrd viš hagastżrini um rętt at taka vatniš og gjald.

Haraftrat var loyvi śtvegaš frį SEV, hóast hetta neyvan hevši veriš neyšugt jbr. taš, sum sagt er frammanfyri um ręttin hjį SEV til vatnorkuna og ikki vatniš sjįlvt.

At enda kann verša nevnd tann drśgva mannagongdin, landsverkfrųšingurin hevur nżtt um rindan av endurgjaldi til hagarnar fyri gróttųku, ein mannagongd, iš męr kunnugt spurnartekin ongantķš hevur veriš sett viš.

Ķ hesum tykir iš hvussu er at liggja ein višurkenning frį almennari sķšu av, at jaršareigararnir eiga grótiš undir jųrš teirra, og tį liggur nęr viš at spyrja, hvķ teir so ikki eisini skuldu įtt vatniš.

Her eigur kortini at verša gjųrt vart viš, at so vķtt kunnugt hevur ongantķš veriš kravt ella goldiš endurgjald til jaršareigarar fyri grót ķ samband viš bergholsgerš.

4. Er mark fyri ognarręttinum nišureftir?
Leggja vit til grund, soleišis sum gjųrt veršur frammanfyri, at jaršareigararnir eiga omanįvatniš, er nęsti spurningur, um nakaš mark er nišureftir fyri ognarręttinum.

Męr kunnugt er hesin spurningur ikki višgjųrdur ķ fųroyskari lóggįvu, mešan nokk so fitt er gjųrt burturśr hesum ķ Noregi, uttan at ręttarstųšan tykist at vera endaliga avklįraš.

Teir ymisku mųguleikarnir fyri einum marki nišureftir, iš oftast verša settir fram eru:

• Ognarrętturin rųkkur heilt nišur til mišju jaršar
• ognarrętturin rųkkur so djśpt sum menniskjaligt virksemi kann nįa
• ognarrętturin rųkkur so djśpt sum įhugamįl jaršareigara rųkka
• hvussu langt ognarrętturin rųkkur nišureftir kann vera ymiskt viš atliti at, hvųrjar partar av ognarręttinum taš snżr seg um.

Ymiskt er, sum undirtųkan er viš hesum ymisku sjónarmišum, iš nevnd eru frammanfyri, og mįliš er sum sagt ikki loyst ķ Noregi, hvųrki viš lóggįvu ella ręttarvenju. Tó er ķ serlóggįvu tikiš stųša til įvķsar partar av ognarręttinum, og er hetta galdandi bęši ķ Noregi, Danmark og Fųroyum. Her veršur fyrst og fremst hugsaš um rįevni ķ undirgrundini, sum t.d. olja, dżrir mįlmar og lķknandi evni.

Somuleišis er rętturin at taka vatn regulerašur ķ lóggįvu ķ flestu londum, bęši tį taš snżr seg um omanįvatn og grundvatn, sķ frammanfyri. Hóast ikki beinleišis veršur tikiš stųša til, hvųr hevur formliga ognarręttin til vatniš, eru mųguleikarnir at brśka vatn sjįlvt į egnari grund so avmarkašir, at til ber at halda, at ognarrętturin ķ roynd og veru er tikin frį jaršareigarunum.

Sum frammanfyri nevnt eru fleiri dómar ķ Noregi, sum taka stųšu til, hvųr hevur rętt at skjóta tunnlar og hallir undir jųrš. Heldur ikki į hesum ųki er endalig avklįring ķ dómsvenju, men teir dómar, iš higartil eru sagdir, tykjast at byggja į, at ognarrętturin iš hvussu er gongur so mikiš langt nišur sum rķmiligt er hjį jaršareigaranum at rokna viš, at hann sjįlvur hevši veriš fųrur fyri at fingiš pening burturśr.

Mešan bęši lóggįva, og helst eisini vanlig uppfatan Fųroyum, mį haldast at benda į, at ognarrętturin til omanįvatniš er hjį jaršareigaranum, er spurningurin um grundvatniš reišiliga óavklįrašur.

5. Helst neyšugt viš lóggįvu
Veršur taš mett frį almennari sķšu, at gagnnżting av undirgrundarvatni kann koma at gerast munandi inntųkukelda, og vil taš almenna leggja hesar innlųgumųguleikar undir seg, er helst neyšugt viš lóggįvu.

Ein trupulleiki viš tķlķkari lóggįvu veršur at įseta markiš fyri ognarręttinum millum omanįvatn og undirgrundarvatn, um so er at ikki veršur fariš so langt sum at leggja alt vatn undir taš almenna.

Ein annar trupulleiki veršur at loysa spurningin um mųguligt endurgjald til jaršareigararnar. Sum frammanfyri nevnt hevur hesin spurningur bęši hvat višvķkur ręttinum til orkuna og ręttinum til rįevni ķ undirgrundini veriš loystur į tann hįtt, at teir, iš hava gagnnżtt evnini, įšrenn lóggįvan var sett ķ gildi, hava havt krav um endurgjald, mešan endurgjald sambęrt lóggįvuni ikki skuldi veitast, tį tķlķk gagnnżting ikki var gjųrd frammanundan.

Ein annar mųguleiki er sjįlvsagt at lata spurningin verša verandi óavklįrašan, soleišis at mųgulig trętumįl verša latin dómstólunum til avgeršar. Almenni įhugin hvat fķggjarliga partinum višvķkir kann so verša loystur gjųgnum skatta- ella avgjaldslóggįvuna, mešan onnur almenn įhugamįl kunnu verša loyst gjųgnum eitt nś heilsu- og umhvųrvislóggįvuna.

Viš heilsan

Halgir Winther Poulsen