Arvagransking

1-3 Uppskot til eykajáttanarlóg fyri oktober 1998
Álit II - skjal 4

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu
Sjúkrahúsverk Føroya, Sigmundargøta 5, FO-100 Tórshavn
Tlf. 298 316696 - Fax 298 319708 E-mail: palweihe@sleipnir.fo

PW/eo. J.nr. 033-980006-3

 Góða Olga Magnussen,

Takk fyri brævi, dagf. 10.10.98, við spurningum frá Sjúkrasystraetiska Ráðnum um ætlaðu DNA-kanningarnar í Føroyum. Hetta gevur mær høvi at greiða frá verkætlanini at menna vísindaligt virksemi á hesum øki í Føroyum.

Lat meg fyrst greiða frá, hvat vit ætla at gera og hví. Føroyingar eru arvaliga so líkir, at Føroyar eru serliga væl egnaðar til at kanna arvaliga partin av grundunum til sjúkur. Seinastu tíggju árini er talið av granskingarætlanum, sum hava til endamáls at finna hvørji gen viðvirka til ávísar sjúkur, vaksið skjótt, tí teknologiska menningin hevur gjørt hesar kanningar møguligar. Sum eitt dømi millum onnur um hetta slag av gransking kunnu vit nevna tað merkisverda frambrot, at grundin til cystica fibrosu varð funnin. Hetta fer vónandi at føra við sær virkna viðgerð og møguliga heilsubót - eisini fyri føroysk børn. Endamálið við læknafrøðiligari gransking er at betra um heilsuna hjá fólki við fyribyrging ella heilsubót.

Áhugamálini hjá tí einstaka og hjá sjúklinginum eru her grundin til, at slíkt kanningararbeiði í heila tikið verður gjørt. Við tað at fyrispurningur tykkara snýr seg um etik, loyvi eg mær at seta fram nøkur sjónarmið, sum m.a. eru grundað á dokumentini í tilvísingini í endanum á hesum brævi.

• Tað hevði verið óetiskt at nokta einum sjúklingi best møguliga viðgerð fyri heilsubrek, og tað vildi somuleiðis verið óetiskt at nokta honum at luttaka í granskingarvirksemi, sum hevur til endamáls at finna heilsubót.

• Líkaleiðis vildi tað verið óetiskt at nokta granskarum at brúkt atkomiligar keldur í royndunum at menna læknafrøðiliga vitan um sjúkuviðgerð.

• Í hesum arbeiði er neyðugt alla tíðina at tryggja sær, at etiska støðið er so høgt sum tað ber til. Ráð sum tykkara hava saman við øðrum áhugaðum ein týdningarmiklan leiklut í arbeiðinum at tryggja etiska standardin.

• Eftir mínum tykki tørvar okkum ikki serliga lóggóvu til tess at tryggja at arvagransking í Føroyum er siðsemilig. Onnur læknavísindalig granskingarumráði eru minst líka so etisk trupul, og tey verða í dag eftiransað av Siðseminevnd Føroya, sum grundar sítt virki á Helsinki kunngerðina.

• Fleiri staðir runt í heiminum gera vísindamenn og læknar hetta slag av gransking undir eftirliti av siðseminevndum.

Burtursæð frá at vit eru arvaliga so eins, er føroyska samfelagið væl skipað og sjúkur væl skrásettar. Hetta gevur okkum eina hepna serstøðu til hetta slag av granskingararbeiði og harvið eisini møguleikan at fáa útlendskan pening til arbeiðið. Tíðin er tó knøpp, tí nógva aðra staðnis royna teir eisini at gera tað sama, og væntandi er tann arvaligi leikluturin í teimum vanligu sjúkunum kortlagdur innan heilt stutta tíð.

Hetta er ikki fyrsta verkætlanin um arvagransking (genetic mapping) í Føroyum. August Wang, yvirlækni og granskarar úr Århus hava savnað blóðroyndir frá sjúklingum við psykiatriskum sjúkum til tess at gera genetiska kortlegging. Hetta arbeiði er góðkent av Siðseminevnd Føroya.

Í føroyska heilsuverkinum ætla vit við hesum at gera ein granskingardepil, sum hevur førleikan at gera hesar kanningar her í Føroyum. Granskingardepilin verður partur av heilsuverkinum, og arbeiðið verður útint av læknum og øðrum heilsuverkstarvsfólk. Eftir ætlan skulu nógvar ymiskar granskingarætlanir ganga fyri seg samstundis, t.d. Parkinsonsjúka, astma, bronkitis og colitis ulcerosa. Á henda hátt fer tað vónandi at bera til at fáa so nógva fígging, at granskingardepilin verður so væl mannaður, at hann kann virka mennandi uppá fleiri ymisk fakumráði, so sum statistik, kemi, biologi og medicin. Tað er av týdningi at merkja sær, at beint nú er stórur handilsligur áhugi í úrslitunum frá slíkum kanningararbeiði. Tað er tí av týdningi, at føroyingar sjálvir tryggja sær møguligar inntøkur av hesum, og at Føroyar ikki av gáloysni lata sær virði av hondum til fremmandar granskarar.

Sum fyrsta stig á vegnum hava vit fyrireika eina granskingarætlan viðvíkjandi Parkinsons sjúku. Vit samstarva á hesum øki við dr. med. Poul Joensen, serlækna í neurologi, á Landssjúkrahúsinum og dr. med. Lene Vermuth, yvirlækna í neurologi, í Sønderborg, tí hesir báðir granskararnir hava kannað títtleikan av Parkinsons sjúku í Føroyum. Fyrireikingararbeiðið er væl á veg, og tá vit hava fingið loyvi frá Siðseminevnd Føroya, ætla vit at fara undir at spyrja hvønn einstakan sjúkling, um teir vilja vera við. Um teir vilja vera við, merkir tað, at teir lata eina blóðroynd og siga frá ættarviðurskiftunum.

Undirritaði hevur saman við Andrew Hicks, doktara í mýlskari lívfrøði, heitt á Landsstýrið um at seta pening av til hetta virksemi. Vónandi fer tað eisini at bera til at fáa granskingarstuðul frá grunnum og møguliga privatan pening eisini. Vit hava soleiðis eisini fyrireikað umsókn til grunnin hjá danska granskingarmálaráðnum til Norðuratlantsgransking.

Rákið í Europa er nú tað, at skundað verður undir granskarar at samstarva við vinnuna um granskingarverkætlanir. Vit, Andrew og eg, hava fingið rættiliga gott samskifti við íslendsku granskingarfyritøkuna DeCode, sum man vera millum skjótast vaksandi fyritøkur innan lívfrøðitøkni í heiminum. Teir hava boðið okkum samstarv og hjálp. Teirra grund til hetta er, at tað gevur eyka fyrimunir í leitingini eftir ávísum arvaeginleikum, um leitað verða samstundis í tveimum samfeløgum, sum líkjast so nógv sum tað føroyska og tað íslendska; tað virkar synergistiskt. Eftir ætlan verður ein partur av arbeiðinum gjørdur her og ein partur í Íslandi. Hin vegin verður ein partur av íslendsku kanningunum gjørdur á føroysku rannsóknarstovuni, sum eftir ætlan skal brúka aðra tøkni enn íslendingar brúka nú.

DeCode er, eftir tí sum vit vita, undir neyvum eftirliti av íslendskum myndugleikum til tess at tryggja, at sjúklingaupplýsingar ikki verða misnýttar. Teir hava góðkenning frá Siðseminevnd fyri hvørja einstaka granskingarætlan. Harumframt eru teir farnir undir at fyrireika ein stóran datagrunn við upplýsingum frá heilsuverki og frá arvagranskingini. Tað er hetta, sum hevur volt til miklan orðadrátt í Íslandi, men hevur einki við ta arvagransking at gera, sum vit ætla okkum undir í Føroyum.

Viðvíkjandi tí gransking, sum vit fyrireika, er stutt at siga, at hon stendur á trimum beinum. Tað fyrsta er kunnleiki um ættartræið, soleiðis sum tað er skrivað í kirkjubókum. Annað beinið er diagnosan, sum skal vera væl staðfest, og tað triðja eru blóðroyndirnar. Eftir æltan verður tað tann klinikarin, sum hevur ávísa sjúku sum sítt serumráði, sum spyr fólk, um tey vilja viðvirka. Rannsóknarstovan verður á Landssjúkrahúsinum, og stýringin og vísindaliga ábyrgdin hjá undirritaða. Eftir ætlan verður ein ráðgevandi nevnd við serfrøðingum úr Føroyum og útlandi sett at hava eftirlit av arbeiðinum saman við Siðseminevnd Føroya.

Tað er okkara ætlan at gera eina koduskipan, soleiðis at upplýsingar um tann einstaka ikki koma óviðkomandi í hendi. Úrslitini av kanningini viðvíkjandi Parkinson ella aðrari sjúku verða almannakunngjørd í vísindaligum tíðariti, men tað fer sjálvandi ikki at bera til at finna fram til einstaklingar, hvørki beinleiðis ella óbeinleiðis. Granskingarúrslitini verða harvið atkomilig fyri øll.

Tað hevur víða hvar verið stórur áhugi fyri etiskum spurningunum í samband við granskingararbeiði sum hesum. Í Norðurlondum brúka vit sum kunnugt Helsinki kunngerðina sum grundarlag, men eg loyvi mær at vísa til niðanfyri standandi keldur eisini:

• UNESCO draft universal declaration on the human genome and human rights: http://www.unesco.org/ibc/uk/genome/project/index.html
• Recommendation No. R(97) 5 of the Council of Europe Committee of Ministers to member states on the protection of medical data: http://www.coe.fr/cm/dec/1997/ta97r5.html
• Directive 95/46/EC of the European Parliament and the Council, of 24 October 1995, on the processing of personal data and on the free movement of such data. Official Journal of the European Community, 23 November 1995, no. L281, p31: http://europa.eu.int/comm/dg15/en/media/dataprot/dir9546.htm
• Statement on the Principled Conduct of Genetic Research, HUGO Ethical, Legal and Social Issues Committee. Report to HUGO council: http://hugo.gdb.org/conduct.htm
• Model Ethical Protocol from the Human Genome Diversity Project in North America: http://www-leland.stanford.edu/group/morrinst/Protocol.html

Fyri at taka saman um, kann eg svara spurningum tykkara stutt soleiðis:

• Endamálið við kanningararbeiðinum er í fyrsta umfari at fáa vitan um møguliga arvaligan leiklut í teimum vanligu sjúkunum í Føroyum.

• Kanningin fer fram við at teir læknar, sum eru serfrøðingar í ávísari sjúku, spyrja sínar sjúklingar um teir vilja verða við, og síðani verður blóðroynd tikin og ættartalvan hjá viðkomandi kanna til tess at vita, um onnur eru í slektini við somu sjúku.

• Enn er ikki loyvi fingið frá Siðseminevndini, men tað verður søkt uppá sama máta sum allar hinar granskingarætlaninar, sum fara fram her á deildini og siðseminevndin hevur givið einari líknandi granskingarætlan sína góðkenning.

• Endamálið við kanningararbeiðinum er at verða einstaka sjúklinginum og samfelagnum at gagni. Hetta við at fáa til vega neyva vitan um grundirnar til ávísa sjúku og møguliga eisini brúka hesa vitan til at gera heilivág.

• Arbeiðið verður tryggjað móti misnýtslu við teimum reglum um verju av sjúklingaupplýsingum, sum eru galdandi fyri heilusverkið, og av serligum ásetingum um anonymitet, tá onnur enn serliga autoriserað í projektleiðsluni viðgera tilfarið.

• Kunnað samtykt (informed concent) um luttøku verður fingin til vega, við at tann einstaki sjúklingurin fær skrivligt tilfar, har greitt verður frá endamáli og hvussu farið verður fram. Á hesum grundarlagi tekur hann støðu um luttøku.

• Upplýsingarnar um tann einstaka eigur sjúklingurin fyrst og fremst, og sjúklingurin vil kunna fáa fatur á upplýsingum, tá hann vil. Sjúklingurin fær tó ikki upplýsingar um aðrar luttakarar. Navngivnar upplýsingar verða ikki verða latnar øðrum enn teimum, sum beinleiðis eru heimilað til tað í ávísari granskingarætlan. Tað kann t.d. verða læknin, sum hevur spurt sjúklingin um luttøku og granskingarleiðarin.

• Rættin til úrslitini, í týdninginum rættin til peningaliga virðið av úrslitinum, eigur føroyska samfelagið.

• Fleiri ymiskar databasur verða gjørdar. Eina við avriti av kirkjubókunum og eina fyri hvørja sjúku sær. Enn er ikki greitt, hvar teldurnar fara at standa, men helst í Granskingarhúsunum á Háskúlavegi, har undirritaði hevur aðrar granskingarætlanir.

• Vit hava heitt á Landsstýrið um at játta pening, soleiðis at arbeiðið kann byrja, men eisini verða grunnar søktir, og møguliga ber tað til at fáa privatar innskjótarar eisini.

• Tað er ikki ætlanin at fáa allar føroyingar við, men bert teir, sum hava ta sjúku, sum tann ávísa granskingarætlanin hevur sett sær fyri at kanna.

Við takk fyri áhugan skal eg siga frá, at um Sjúkrasystraetiska Ráðið hevur hug at tosa nærri um hesi viðurskifti, eri eg altíð fúsur.

Vinarliga
Pál Weihe
yvirlækni

Avrit sent til:
Anfinn Kallsberg, løgmann,
Helenu Dam á Neystabø, landsstýrsiskvinnu,
Finnboga Arge, landsstýrismann,
Løgtingsskrivstovuna,
Siðseminevnd Føroya.